| Non eram nescius, Brute, cum, quae summis ingeniis exquisitaque |
| doctrina philosophi Graeco sermone tractavissent, ea Latinis litteris |
| mandaremus, fore ut hic noster labor in varias reprehensiones |
| incurreret. nam quibusdam, et iis quidem non admodum indoctis, totum |
| hoc displicet philosophari. quidam autem non tam id reprehendunt, si |
| remissius agatur, sed tantum studium tamque multam operam ponendam in |
| eo non arbitrantur. erunt etiam, et ii quidem eruditi Graecis |
| litteris, contemnentes Latinas, qui se dicant in Graecis legendis |
| operam malle consumere. postremo aliquos futuros suspicor, qui me ad |
| alias litteras vocent, genus hoc scribendi, etsi sit elegans, personae |
| tamen et dignitatis esse negent. |
| |
| Contra quos omnis dicendum breviter existimo. Quamquam philosophiae |
| quidem vituperatoribus satis responsum est eo libro, quo a nobis |
| philosophia defensa et collaudata est, cum esset accusata et |
| vituperata ab Hortensio. qui liber cum et tibi probatus videretur et |
| iis, quos ego posse iudicare arbitrarer, plura suscepi veritus ne |
| movere hominum studia viderer, retinere non posse. Qui autem, si |
| maxime hoc placeat, moderatius tamen id volunt fieri, difficilem |
| quandam temperantiam postulant in eo, quod semel admissum coerceri |
| reprimique non potest, ut propemodum iustioribus utamur illis, qui |
| omnino avocent a philosophia, quam his, qui rebus infinitis modum |
| constituant in reque eo meliore, quo maior sit, mediocritatem |
| desiderent. |
| |
| Sive enim ad sapientiam perveniri potest, non paranda nobis solum ea, |
| sed fruenda etiam sapientia est; sive hoc difficile est, tamen nec |
| modus est ullus investigandi veri, nisi inveneris, et quaerendi |
| defatigatio turpis est, cum id, quod quaeritur, sit pulcherrimum. |
| etenim si delectamur, cum scribimus, quis est tam invidus, qui ab eo |
| nos abducat? sin laboramus, quis est, qui alienae modum statuat |
| industriae? nam ut Terentianus Chremes non inhumanus, qui novum |
| vicinum non vult 'fodere aut arare aut aliquid ferre denique' -- non |
| enim illum ab industria, sed ab inliberali labore deterret --, sic |
| isti curiosi, quos offendit noster minime nobis iniucundus labor. |
| |
| Iis igitur est difficilius satis facere, qui se Latina scripta dicunt |
| contemnere. in quibus hoc primum est in quo admirer, cur in |
| gravissimis rebus non delectet eos sermo patrius, cum idem fabellas |
| Latinas ad verbum e Graecis expressas non inviti legant. quis enim tam |
| inimicus paene nomini Romano est, qui Ennii Medeam aut Antiopam |
| Pacuvii spernat aut reiciat, quod se isdem Euripidis fabulis delectari |
| dicat, Latinas litteras oderit? |
| |
| Synephebos ego, inquit, potius Caecilii aut Andriam Terentii quam |
| utramque Menandri legam? |
| |
| A quibus tantum dissentio, ut, cum Sophocles vel optime scripserit |
| Electram, tamen male conversam Atilii mihi legendam putem, de quo |
| Lucilius: 'ferreum scriptorem', verum, opinor, scriptorem tamen, ut |
| legendus sit. rudem enim esse omnino in nostris poetis aut |
| inertissimae segnitiae est aut fastidii delicatissimi. mihi quidem |
| nulli satis eruditi videntur, quibus nostra ignota sunt. an 'Utinam ne |
| in nemore . . .' nihilo minus legimus quam hoc idem Graecum, quae |
| autem de bene beateque vivendo a Platone disputata sunt, haec |
| explicari non placebit Latine? |
| |
| Quid? si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea, quae |
| dicta sunt ab iis quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum |
| scribendi ordinem adiungimus, quid habent, cur Graeca anteponant iis, |
| quae et splendide dicta sint neque sint conversa de Graecis? nam si |
| dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est |
| cur tam multos legant, quam legendi sunt. quid enim est a Chrysippo |
| praetermissum in Stoicis? legimus tamen Diogenem, Antipatrum, |
| Mnesarchum, Panaetium, multos alios in primisque familiarem nostrum |
| Posidonium. quid? Theophrastus mediocriterne delectat, cum tractat |
| locos ab Aristotele ante tractatos? quid? Epicurei num desistunt de |
| isdem, de quibus et ab Epicuro scriptum est et ab antiquis, ad |
| arbitrium suum scribere? quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de |
| rebus alia ratione compositis, quid est, cur nostri a nostris non |
| legantur? |
| |
| Quamquam, si plane sic verterem Platonem aut Aristotelem, ut verterunt |
| nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis civibus, si ad |
| eorum cognitionem divina illa ingenia transferrem. sed id neque feci |
| adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos quidem |
| quosdam, si videbitur, transferam, et maxime ab iis, quos modo |
| nominavi, cum inciderit, ut id apte fieri possit, ut ab Homero Ennius, |
| Afranius a Menandro solet. Nec vero, ut noster Lucilius, recusabo, quo |
| minus omnes mea legant. utinam esset ille Persius, Scipio vero et |
| Rutilius multo etiam magis, quorum ille iudicium reformidans |
| Tarentinis ait se et Consentinis et Siculis scribere. facete is |
| quidem, sicut alia; sed neque tam docti tum erant, ad quorum iudicium |
| elaboraret, et sunt illius scripta leviora, ut urbanitas summa |
| appareat, doctrina mediocris. |
| |
| Ego autem quem timeam lectorem, cum ad te ne Graecis quidem cedentem |
| in philosophia audeam scribere? quamquam a te ipso id quidem facio |
| provocatus gratissimo mihi libro, quem ad me de virtute misisti. Sed |
| ex eo credo quibusdam usu venire; ut abhorreant a Latinis, quod |
| inciderint in inculta quaedam et horrida, de malis Graecis Latine |
| scripta deterius. quibus ego assentior, dum modo de isdem rebus ne |
| Graecos quidem legendos putent. res vero bonas verbis electis graviter |
| ornateque dictas quis non legat? nisi qui se plane Graecum dici velit, |
| ut a Scaevola est praetore salutatus Athenis Albucius. |
| |
| Quem quidem locum comit multa venustate et omni sale idem Lucilius, |
| apud quem praeclare Scaevola: Graecum te, Albuci, quam Romanum atque |
| Sabinum, municipem Ponti, Tritani, centurionum, praeclarorum hominum |
| ac primorum signiferumque, maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis, |
| id quod maluisti, te, cum ad me accedis, saluto: 'chaere,' inquam, |
| 'Tite!' lictores, turma omnis chorusque: 'chaere, Tite!' hinc hostis |
| mi Albucius, hinc inimicus. |
| |
| Sed iure Mucius. ego autem mirari satis non queo unde hoc sit tam |
| insolens domesticarum rerum fastidium. non est omnino hic docendi |
| locus; sed ita sentio et saepe disserui, Latinam linguam non modo non |
| inopem, ut vulgo putarent, sed locupletiorem etiam esse quam Graecam. |
| quando enim nobis, vel dicam aut oratoribus bonis aut poetis, postea |
| quidem quam fuit quem imitarentur, ullus orationis vel copiosae vel |
| elegantis ornatus defuit? Ego vero, quoniam forensibus operis, |
| laboribus, periculis non deseruisse mihi videor praesidium, in quo a |
| populo Romano locatus sum, debeo profecto, quantumcumque possum, in eo |
| quoque elaborare, ut sint opera, studio, labore meo doctiores cives |
| mei, nec cum istis tantopere pugnare, qui Graeca legere malint, modo |
| legant illa ipsa, ne simulent, et iis servire, qui vel utrisque |
| litteris uti velint vel, si suas habent, illas non magnopere |
| desiderent. |
| |
| Qui autem alia malunt scribi a nobis, aequi esse debent, quod et |
| scripta multa sunt, sic ut plura nemini e nostris, et scribentur |
| fortasse plura, si vita suppetet; et tamen, qui diligenter haec, quae |
| de philosophia litteris mandamus, legere assueverit, iudicabit nulla |
| ad legendum his esse potiora. quid est enim in vita tantopere |
| quaerendum quam cum omnia in philosophia, tum id, quod his libris |
| quaeritur, qui sit finis, quid extremum, quid ultimum, quo sint omnia |
| bene vivendi recteque faciendi consilia referenda, quid sequatur |
| natura ut summum ex rebus expetendis, quid fugiat ut extremum malorum? |
| qua de re cum sit inter doctissimos summa dissensio, quis alienum |
| putet eius esse dignitatis, quam mihi quisque tribuat, quid in omni |
| munere vitae optimum et verissimum sit, exquirere? |
| |
| An, partus ancillae sitne in fructu habendus, disseretur inter |
| principes civitatis, P. Scaevolam M'.que Manilium, ab iisque M. Brutus |
| dissentiet -- quod et acutum genus est et ad usus civium non inutile, |
| nosque ea scripta reliquaque eiusdem generis et legimus libenter et |
| legemus --, haec, quae vitam omnem continent, neglegentur? nam, ut |
| sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. quamquam id quidem |
| licebit iis existimare, qui legerint. nos autem hanc omnem quaestionem |
| de finibus bonorum et malorum fere a nobis explicatam esse his |
| litteris arbitramur, in quibus, quantum potuimus, non modo quid nobis |
| probaretur, sed etiam quid a singulis philosophiae disciplinis |
| diceretur, persecuti sumus. |
| |
| Ut autem a facillimis ordiamur, prima veniat in medium Epicuri ratio, |
| quae plerisque notissima est. quam a nobis sic intelleges eitam, ut ab |
| ipsis, qui eam disciplinam probant, non soleat accuratius explicari; |
| verum enim invenire volumus, non tamquam adversarium aliquem |
| convincere. accurate autem quondam a L. Torquato, homine omni doctrina |
| erudito, defensa est Epicuri sententia de voluptate, a meque ei |
| responsum, cum C. Triarius, in primis gravis et doctus adolescens, ei |
| disputationi interesset. |
| |
| Nam cum ad me in Cumanum salutandi causa uterque venisset, pauca primo |
| inter nos de litteris, quarum summum erat in utroque studium, deinde |
| Torquatus: Quoniam nacti te, inquit, sumus aliquando otiosum, certe |
| audiam, quid sit, quod Epicurum nostrum non tu quidem oderis, ut fere |
| faciunt, qui ab eo dissentiunt, sed certe non probes, eum quem ego |
| arbitror unum vidisse verum maximisque erroribus animos hominum |
| liberavisse et omnia tradidisse, quae pertinerent ad bene beateque |
| vivendum. sed existimo te, sicut nostrum Triarium, minus ab eo |
| delectari, quod ista Platonis, Aristoteli, Theophrasti orationis |
| ornamenta neglexerit. nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae |
| senserit ille, tibi non vera videantur. |
| |
| Vide, quantum, inquam, fallare, Torquate. oratio me istius philosophi |
| non offendit; nam et complectitur verbis, quod vult, et dicit plane, |
| quod intellegam; et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, |
| non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. re mihi non aeque |
| satisfacit, et quidem locis pluribus. sed quot homines, tot |
| sententiae; falli igitur possumus. |
| |
| Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? te enim iudicem aequum |
| puto, modo quae dicat ille bene noris. |
| |
| Nisi mihi Phaedrum, inquam, tu mentitum aut Zenonem putas, quorum |
| utrumque audivi, cum mihi nihil sane praeter sedulitatem probarent, |
| omnes mihi Epicuri sententiae satis notae sunt. atque eos, quos |
| nominavi, cum Attico nostro frequenter audivi, cum miraretur ille |
| quidem utrumque, Phaedrum autem etiam amaret, cotidieque inter nos ea, |
| quae audiebamus, conferebamus, neque erat umquam controversia, quid |
| ego intellegerem, sed quid probarem. |
| |
| Quid igitur est? inquit; audire enim cupio, quid non probes. |
| Principio, inquam, in physicis, quibus maxime gloriatur, primum totus |
| est alienus. Democritea dicit perpauca mutans, sed ita, ut ea, quae |
| corrigere vult, mihi quidem depravare videatur. ille atomos quas |
| appellat, id est corpora individua propter soliditatem, censet in |
| infinito inani, in quo nihil nec summum nec infimum nec medium nec |
| ultimum nec extremum sit, ita ferri, ut concursionibus inter se |
| cohaerescant, ex quo efficiantur ea, quae sint quaeque cernantur, |
| omnia, eumque motum atomorum nullo a principio, sed ex aeterno tempore |
| intellegi convenire. |
| |
| Epicurus autem, in quibus sequitur Democritum, non fere labitur. |
| quamquam utriusque cum multa non probo, tum illud in primis, quod, cum |
| in rerum natura duo quaerenda sint, unum, quae materia sit, ex qua |
| quaeque res efficiatur, alterum, quae vis sit, quae quidque efficiat, |
| de materia disseruerunt, vim et causam efficiendi reliquerunt. sed hoc |
| commune vitium, illae Epicuri propriae ruinae: censet enim eadem illa |
| individua et solida corpora ferri deorsum suo pondere ad lineam, hunc |
| naturalem esse omnium corporum motum. |
| |
| Deinde ibidem homo acutus, cum illud ocurreret, si omnia deorsus e |
| regione ferrentur et, ut dixi, ad lineam, numquam fore ut atomus |
| altera alteram posset attingere itaque ** attulit rem commenticiam: |
| declinare dixit atomum perpaulum, quo nihil posset fieri minus; ita |
| effici complexiones et copulationes et adhaesiones atomorum inter se, |
| ex quo efficeretur mundus omnesque partes mundi, quaeque in eo essent. |
| Quae cum tota res (est) ficta pueriliter, tum ne efficit quidem, quod |
| vult. nam et ipsa declinatio ad libidinem fingitur -- ait enim |
| declinare atomum sine causa; quo nihil turpius physico, quam fieri |
| quicquam sine causa dicere, -- et illum motum naturalem omnium |
| ponderum, ut ipse constituit, e regione inferiorem locum petentium |
| sine causa eripuit atomis nec tamen id, cuius causa haec finxerat, |
| assecutus est. |
| |
| Nam si omnes atomi declinabunt, nullae umquam cohaerescent, sive aliae |
| declinabunt, aliae suo nutu recte ferentur, primum erit hoc quasi, |
| provincias atomis dare, quae recte, quae oblique ferantur, deinde |
| eadem illa atomorum, in quo etiam Democritus haeret, turbulenta |
| concursio hunc mundi ornatum efficere non poterit. ne illud quidem |
| physici, credere aliquid esse minimum, quod profecto numquam |
| putavisset, si a Polyaeno, familiari suo, geometrica discere maluisset |
| quam illum etiam ipsum dedocere. Sol Democrito magnus videtur, quippe |
| homini erudito in geometriaque perfecto, huic pedalis fortasse; tantum |
| enim esse censet, quantus videtur, vel paulo aut maiorem aut minorem. |
| |
| Ita, quae mutat, ea corrumpit, quae sequitur sunt tota Democriti, |
| atomi, inane, imagines, quae eidola nominant, quorum incursione non |
| solum videamus, sed etiam cogitemus; infinitio ipsa, quam apeirian |
| vocant, tota ab illo est, tum innumerabiles mundi, qui et oriantur et |
| intereant cotidie. Quae etsi mihi nullo modo probantur, tamen |
| Democritum laudatum a ceteris ab hoc, qui eum unum secutus esset, |
| nollem vituperatum. |
| |
| Iam in altera philosophiae parte. quae est quaerendi ac disserendi, |
| quae logikh dicitur, iste vester plane, ut mihi quidem videtur, |
| inermis ac nudus est. tollit definitiones, nihil de dividendo ac |
| partiendo docet, non quo modo efficiatur concludaturque ratio tradit, |
| non qua via captiosa solvantur ambigua distinguantur ostendit; iudicia |
| rerum in sensibus ponit, quibus si semel aliquid falsi pro vero |
| probatum sit, sublatum esse omne iudicium veri et falsi putat. |
| |
| Confirmat autem illud vel maxime, quod ipsa natura, ut ait ille, |
| sciscat et probet, id est voluptatem et dolorem. ad haec et quae |
| sequamur et quae fugiamus refert omnia. quod quamquam Aristippi est a |
| Cyrenaicisque melius liberiusque defenditur, tamen eius modi esse |
| iudico, ut nihil homine videatur indignius. ad maiora enim quaedam nos |
| natura genuit et conformavit, ut mihi quidem videtur. ac fieri potest, |
| ut errem, sed ita prorsus existimo, neque eum Torquatum, qui hoc |
| primus cognomen invenerit, aut torquem illum hosti detraxisse, ut |
| aliquam ex eo perciperet corpore voluptatem, aut cum Latinis tertio |
| consulatu conflixisse apud Veserim propter voluptatem; quod vero |
| securi percussit filium, privavisse se etiam videtur multis |
| voluptatibus, cum ipsi naturae patrioque amori praetulerit ius |
| maiestatis atque imperii. |
| |
| quid? T. Torquatus, is qui consul cum Cn. Octavio fuit, cum illam |
| severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Silano |
| emancipaverat, ut eum Macedonum legatis accusantibus, quod pecunias |
| praetorem in provincia cepisse arguerent, causam apud se dicere |
| iuberet reque ex utraque parte audita pronuntiaret eum non talem |
| videri fuisse in imperio, quales eius maiores fuissent, et in |
| conspectum suum venire vetuit, numquid tibi videtur de voluptatibus |
| suis cogitavisse? |
| |
| Sed ut omittam pericula, labores, dolorem etiam, quem optimus quisque |
| pro patria et pro suis suscipit, ut non modo nullam captet, sed etiam |
| praetereat omnes voluptates, dolores denique quosvis suscipere malit |
| quam deserere ullam officii partem, ad ea, quae hoc non minus |
| declarant, sed videntur leviora, veniamus. |
| |
| Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae |
| cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum |
| memoria voluptatis affert? nec mihi illud dixeris: 'Haec enim ipsa |
| mihi sunt voluptati, et erant illa Torquatis.' Numquam hoc ita |
| defendit Epicurus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut saperet |
| aliquid aut ista didicisset. et quod quaeritur saepe, cur tam multi |
| sint Epicurei, sunt aliae quoque causae, sed multitudinem haec maxime |
| allicit, quod ita putant dici ab illo, recta et honesta quae sint, ea |
| facere ipsa per se laetitiam, id est voluptatem. homines optimi non |
| intellegunt totam rationem everti, si ita res se habeat. nam si |
| concederetur, etiamsi ad corpus nihil referatur, ista sua sponte et |
| per se esse iucunda, per se esset et virtus et cognitio rerum, quod |
| minime ille vult expetenda. |
| |
| Haec igitur Epicuri non probo, inquam. De cetero vellem equidem aut |
| ipse doctrinis fuisset instructior -- est enim, quod tibi ita videri |
| necesse est, non satis politus iis artibus, quas qui tenent, eruditi |
| appellantur -- aut ne deterruisset alios a studiis. quamquam te quidem |
| video minime esse deterritum. |
| |
| Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, |
| tum Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene |
| e philosophorum choro sustulisti. Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo |
| modo loqueretur, intellegere, quid diceret? Aliena dixit in physicis |
| nec ea ipsa, quae tibi probarentur; si qua in iis corrigere voluit, |
| deteriora fecit. disserendi artem nullam habuit. voluptatem cum summum |
| bonum diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc quoque |
| alienum; nam ante Aristippus, et ille melius. addidisti ad extremum |
| etiam indoctum fuisse. |
| |
| Fieri, inquam, Triari, nullo pacto potest, ut non dicas, quid non |
| probes eius, a quo dissentias. quid enim me prohiberet Epicureum esse, |
| si probarem, quae ille diceret? cum praesertim illa perdiscere ludus |
| esset. Quam ob rem dissentientium inter se reprehensiones non sunt |
| vituperandae, maledicta, contumeliae, tum iracundiae, contentiones |
| concertationesque in disputando pertinaces indignae philosophia mihi |
| videri solent. |
| |
| Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; neque enim disputari sine |
| reprehensione nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari potest. |
| sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. An me, inquam, nisi |
| te audire vellem, censes haec dicturum fuisse? Utrum igitur percurri |
| omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua |
| omne certamen est? Tuo vero id quidem, inquam, arbitratu. Sic faciam |
| igitur, inquit: unam rem explicabo, eamque maximam, de physicis alias, |
| et quidem tibi et declinationem istam atomorum et magnitudinem solis |
| probabo et Democriti errata ab Epicuro reprehensa et correcta |
| permulta. nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae |
| te ipsum probaturum esse confidam. |
| |
| Certe, inquam, pertinax non ero tibique, si mihi probabis ea, quae |
| dices, libenter assentiar. Probabo, inquit, modo ista sis aequitate, |
| quam ostendis. sed uti oratione perpetua malo quam interrogare aut |
| interrogari. Ut placet, inquam. Tum dicere exorsus est. Primum igitur, |
| inquit, sic agam, ut ipsi auctori huius disciplinae placet: |
| constituam, quid et quale sit id, de quo quaerimus, non quo ignorare |
| vos arbitrer, sed ut ratione et via procedat oratio. quaerimus igitur, |
| quid sit extremum et ultimum bonorum, quod omnium philosophorum |
| sententia tale debet esse, ut ad id omnia referri oporteat, ipsum |
| autem nusquam. hoc Epicurus in voluptate ponit, quod summum bonum esse |
| vult, summumque malum dolorem, idque instituit docere sic: |
| |
| Omne animal, simul atque natum sit, voluptatem appetere eaque gaudere |
| ut summo bono, dolorem aspernari ut summum malum et, quantum possit, a |
| se repellere, idque facere nondum depravatum ipsa natura incorrupte |
| atque integre iudicante. itaque negat opus esse ratione neque |
| disputatione, quam ob rem voluptas expetenda, fugiendus dolor sit. |
| sentiri haec putat, ut calere ignem, nivem esse albam, dulce mel. |
| quorum nihil oportere exquisitis rationibus confirmare, tantum satis |
| esse admonere. interesse enim inter argumentum conclusionemque |
| rationis et inter mediocrem animadversionem atque admonitionem. altera |
| occulta quaedam et quasi involuta aperiri, altera prompta et aperta |
| iudicari. etenim quoniam detractis de homine sensibus reliqui nihil |
| est, necesse est, quid aut ad naturam aut contra sit, a natura ipsa |
| iudicari. ea quid percipit aut quid iudicat, quo aut petat aut fugiat |
| aliquid, praeter voluptatem et dolorem? |
| |
| Sunt autem quidam e nostris, qui haec subtilius velint tradere et |
| negent satis esse, quid bonum sit aut quid malum, sensu iudicari, sed |
| animo etiam ac ratione intellegi posse et voluptatem ipsam per se esse |
| expetendam et dolorem ipsum per se esse fugiendum. itaque aiunt hanc |
| quasi naturalem atque insitam in animis nostris inesse notionem, ut |
| alterum esse appetendum, alterum aspernandum sentiamus. Alii autem, |
| quibus ego assentior, cum a philosophis compluribus permulta dicantur, |
| cur nec voluptas in bonis sit numeranda nec in malis dolor, non |
| existimant oportere nimium nos causae confidere, sed et argumentandum |
| et accurate disserendum et rationibus conquisitis de voluptate et |
| dolore disputandum putant. |
| |
| Sed ut perspiciatis, unde omnis iste natus error sit voluptatem |
| accusantium doloremque laudantium, totam rem aperiam eaque ipsa, quae |
| ab illo inventore veritatis et quasi architecto beatae vitae dicta |
| sunt, explicabo. nemo enim ipsam voluptatem, quia voluptas sit, |
| aspernatur aut odit aut fugit, sed quia consequuntur magni dolores |
| eos, qui ratione voluptatem sequi nesciunt, neque porro quisquam est, |
| qui dolorem ipsum, quia dolor sit, amet, consectetur, adipisci velit, |
| sed quia non numquam eius modi tempora incidunt, ut labore et dolore |
| magnam aliquam quaerat voluptatem. ut enim ad minima veniam, quis |
| nostrum exercitationem ullam corporis suscipit laboriosam, nisi ut |
| aliquid ex ea commodi consequatur? quis autem vel eum iure |
| reprehenderit, qui in ea voluptate velit esse, quam nihil molestiae |
| consequatur, vel illum, qui dolorem eum fugiat, quo voluptas nulla |
| pariatur? |
| |
| At vero eos et accusamus et iusto odio dignissimos ducimus, qui |
| blanditiis praesentium voluptatum deleniti atque corrupti, quos |
| dolores et quas molestias excepturi sint, obcaecati cupiditate non |
| provident, similique sunt in culpa, qui officia deserunt mollitia |
| animi, id est laborum et dolorum fuga. et harum quidem rerum facilis |
| est et expedita distinctio. nam libero tempore, cum soluta nobis est |
| eligendi optio, cumque nihil impedit, quo minus id, quod maxime |
| placeat, facere possimus, omnis voluptas assumenda est, omnis dolor |
| repellendus. temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut |
| rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint |
| et molestiae non recusandae. itaque earum rerum hic tenetur a sapiente |
| delectus, ut aut reiciendis voluptatibus maiores alias consequatur aut |
| perferendis doloribus asperiores repellat. |
| |
| Hanc ego cum teneam sententiam, quid est cur verear, ne ad eam non |
| possim accommodare Torquatos nostros? quos tu paulo ante cum |
| memoriter, tum etiam erga nos amice et benivole collegisti, nec me |
| tamen laudandis maioribus meis corrupisti nec segniorem ad |
| respondendum reddidisti. quorum facta quem ad modum, quaeso, |
| interpretaris? sicine eos censes aut in armatum hostem impetum fecisse |
| aut in liberos atque in sanguinem suum tam crudelis fuisse, nihil ut |
| de utilitatibus, nihil ut de commodis suis cogitarent? at id ne ferae |
| quidem faciunt, ut ita ruant itaque turbent, ut earum motus et impetus |
| quo pertineant non intellegamus, tu tam egregios viros censes tantas |
| res gessisse sine causa? |
| |
| Quae fuerit causa, mox videro; interea hoc tenebo, si ob aliquam |
| causam ista, quae sine dubio praeclara sunt, fecerint, virtutem iis |
| per se ipsam causam non fuisse. -- Torquem detraxit hosti. -- Et |
| quidem se texit, ne interiret. -- At magnum periculum adiit. -- In |
| oculis quidem exercitus. -- Quid ex eo est consecutus? -- Laudem et |
| caritatem, quae sunt vitae sine metu degendae praesidia firmissima. -- |
| Filium morte multavit. -- Si sine causa, nollem me ab eo ortum, tam |
| inportuno tamque crudeli; sin, ut dolore suo sanciret militaris |
| imperii disciplinam exercitumque in gravissimo bello animadversionis |
| metu contineret, saluti prospexit civium, qua intellegebat contineri |
| suam. atque haec ratio late patet. |
| |
| In quo enim maxime consuevit iactare vestra se oratio, tua praesertim, |
| qui studiose antiqua persequeris, claris et fortibus viris |
| commemorandis eorumque factis non emolumento aliquo, sed ipsius |
| honestatis decore laudandis, id totum evertitur eo delectu rerum, quem |
| modo dixi, constituto, ut aut voluptates omittantur maiorum voluptatum |
| adipiscendarum causa aut dolores suscipiantur maiorum dolorum |
| effugiendorum gratia. |
| |
| Sed de clarorum hominum factis illustribus et gloriosis satis hoc loco |
| dictum sit. erit enim iam de omnium virtutum cursu ad voluptatem |
| proprius disserendi locus. nunc autem explicabo, voluptas ipsa quae |
| qualisque sit, ut tollatur error omnis imperitorum intellegaturque ea, |
| quae voluptaria, delicata, mollis habeatur disciplina, quam gravis, |
| quam continens, quam severa sit. Non enim hanc solam sequimur, quae |
| suavitate aliqua naturam ipsam movet et cum iucunditate quadam |
| percipitur sensibus, sed maximam voluptatem illam habemus, quae |
| percipitur omni dolore detracto, nam quoniam, cum privamur dolore, |
| ipsa liberatione et vacuitate omnis molestiae gaudemus, omne autem id, |
| quo gaudemus, voluptas est, ut omne, quo offendimur, dolor, doloris |
| omnis privatio recte nominata est voluptas. ut enim, cum cibo et |
| potione fames sitisque depulsa est, ipsa detractio molestiae |
| consecutionem affert voluptatis, sic in omni re doloris amotio |
| successionem efficit voluptatis. |
| |
| Itaque non placuit Epicuro medium esse quiddam inter dolorem et |
| voluptatem; illud enim ipsum, quod quibusdam medium videretur, cum |
| omni dolore careret, non modo voluptatem esse, verum etiam summam |
| voluptatem. quisquis enim sentit, quem ad modum sit affectus, eum |
| necesse est aut in voluptate esse aut in dolore. omnis autem |
| privatione doloris putat Epicurus terminari summam voluptatem, ut |
| postea variari voluptas distinguique possit, augeri amplificarique non |
| possit. |
| |
| At etiam Athenis, ut e patre audiebam facete et urbane Stoicos |
| irridente, statua est in Ceramico Chrysippi sedentis porrecta manu, |
| quae manus significet illum in hae esse rogatiuncula delectatum: |
| 'Numquidnam manus tua sic affecta, quem ad modum affecta nunc est, |
| desiderat?' -- Nihil sane. -- 'At, si voluptas esset bonum, |
| desideraret.' -- Ita credo. -- 'Non est igitur voluptas bonum.' Hoc ne |
| statuam quidem dicturam pater aiebat, si loqui posset. conclusum est |
| enim contra Cyrenaicos satis acute, nihil ad Epicurum. nam si ea sola |
| voluptas esset, quae quasi titillaret sensus, ut ita dicam, et ad eos |
| cum suavitate afflueret et illaberetur, nec manus esse contenta posset |
| nec ulla pars vacuitate doloris sine iucundo motu voluptatis. sin |
| autem summa voluptas est, ut Epicuro placet, nihil dolere, primum tibi |
| recte, Chrysippe, concessum est nihil desiderare manum, cum ita esset |
| affecta, secundum non recte, si voluptas esset bonum, fuisse |
| desideraturam. idcirco enim non desideraret, quia, quod dolore caret, |
| id in voluptate est. |
| |
| Extremum autem esse bonorum voluptatem ex hoc facillime perspici |
| potest: Constituamus aliquem magnis, multis, perpetuis fruentem et |
| animo et corpore voluptatibus nullo dolore nec impediente nec |
| inpendente, quem tandem hoc statu praestabiliorem aut magis expetendum |
| possimus dicere? inesse enim necesse est in eo, qui ita sit affectus, |
| et firmitatem animi nec mortem nec dolorem timentis, quod mors sensu |
| careat, dolor in longinquitate levis, in gravitate brevis soleat esse, |
| ut eius magnitudinem celeritas, diuturnitatem allevatio consoletur. |
| |
| Ad ea cum accedit, ut neque divinum numen horreat nec praeteritas |
| voluptates effluere patiatur earumque assidua recordatione laetetur, |
| quid est, quod huc possit, quod melius sit, accedere? Statue contra |
| aliquem confectum tantis animi corporisque doloribus, quanti in |
| hominem maximi cadere possunt, nulla spe proposita fore levius |
| aliquando, nulla praeterea neque praesenti nec expectata voluptate, |
| quid eo miserius dici aut fingi potest? quodsi vita doloribus referta |
| maxime fugienda est, summum profecto malum est vivere cum dolore, cui |
| sententiae consentaneum est ultimum esse bonorum eum voluptate vivere. |
| nec enim habet nostra mens quicquam, ubi consistat tamquam in extremo, |
| omnesque et metus et aegritudines ad dolorem referuntur, nec praeterea |
| est res ulla, quae sua natura aut sollicitare possit aut angere. |
| |
| Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia |
| proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. quod cum ita sit, |
| perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum |
| voluptate vivatur. quoniam autem id est vel summum bonorum vel ultimum |
| vel extremum -- quod Graeci telos nominant --, quod ipsum nullam ad |
| aliam rem, ad id autem res referuntur omnes, fatendum est summum esse |
| bonum iucunde vivere. |
| |
| Id qui in una virtute ponunt et splendore nominis capti quid natura |
| postulet non intellegunt, errore maximo, si Epicurum audire voluerint, |
| liberabuntur: istae enim vestrae eximiae pulchraeque virtutes nisi |
| voluptatem efficerent, quis eas aut laudabilis aut expetendas |
| arbitraretur? ut enim medicorum scientiam non ipsius artis, sed bonae |
| valetudinis causa probamus, et gubernatoris ars, quia bene navigandi |
| rationem habet, utilitate, non arte laudatur, sic sapientia, quae ars |
| vivendi putanda est, non expeteretur, si nihil efficeret; nunc |
| expetitur, quod est tamquam artifex conquirendae et comparandae |
| voluptatis -- |
| |
| Quam autem ego dicam voluptatem, iam videtis, ne invidia verbi |
| labefactetur oratio mea --. nam cum ignoratione rerum bonarum et |
| malarum maxime hominum vita vexetur, ob eumque errorem et voluptatibus |
| maximis saepe priventur et durissimis animi doloribus torqueantur, |
| sapientia est adhibenda, quae et terroribus cupiditatibusque detractis |
| et omnium falsarum opinionum temeritate derepta certissimam se nobis |
| ducem praebeat ad voluptatem. sapientia enim est una, quae maestitiam |
| pellat ex animis, quae nos exhorrescere metu non sinat. qua |
| praeceptrice in tranquillitate vivi potest omnium cupiditatum ardore |
| restincto. cupiditates enim sunt insatiabiles, quae non modo singulos |
| homines, sed universas familias evertunt, totam etiam labefactant |
| saepe rem publicam. |
| |
| Ex cupiditatibus odia, discidia, discordiae, seditiones, bella |
| nascuntur, nec eae se foris solum iactant nec tantum in alios caeco |
| impetu incurrunt, sed intus etiam in animis inclusae inter se |
| dissident atque discordant, ex quo vitam amarissimam necesse est |
| effici, ut sapiens solum amputata circumcisaque inanitate omni et |
| errore naturae finibus contentus sine aegritudine possit et sine metu |
| vivere. |
| |
| Quae est enim aut utilior aut ad bene vivendum aptior partitio quam |
| illa, qua est usus Epicurus? qui unum genus posuit earum cupiditatum, |
| quae essent et naturales et necessariae, alterum, quae naturales |
| essent nec tamen necessariae, tertium, quae nec naturales nec |
| necessariae. quarum ea ratio est, ut necessariae nec opera multa nec |
| impensa expleantur; ne naturales quidem multa desiderant, propterea |
| quod ipsa natura divitias, quibus contenta sit, et parabilis et |
| terminatas habet; inanium autem cupiditatum nec modus ullus nec finis |
| inveniri potest. |
| |
| Quodsi vitam omnem perturbari videmus errore et inscientia, |
| sapientiamque esse solam, quae nos a libidinum impetu et a formidinum |
| terrore vindicet et ipsius fortunae modice ferre doceat iniurias et |
| omnis monstret vias, quae ad quietem et ad tranquillitatem ferant, |
| quid est cur dubitemus dicere et sapientiam propter voluptates |
| expetendam et insipientiam propter molestias esse fugiendam? |
| |
| Eademque ratione ne temperantiam quidem propter se expetendam esse |
| dicemus, sed quia pacem animis afferat et eos quasi concordia quadam |
| placet ac leniat. temperantia est enim, quae in rebus aut expetendis |
| aut fugiendis ut rationem sequamur monet. nec enim satis est iudicare |
| quid faciendum non faciendumve sit, sed stare etiam oportet in eo, |
| quod sit iudicatum. plerique autem, quod tenere atque servare id, quod |
| ipsi statuerunt, non possunt, victi et debilitati obiecta specie |
| voluptatis tradunt se libidinibus constringendos nec quid eventurum |
| sit provident ob eamque causam propter voluptatem et parvam et non |
| necessariam et quae vel aliter pararetur et qua etiam carere possent |
| sine dolore tum in morbos gravis, tum in damna, tum in dedecora |
| incurrunt, saepe etiam legum iudiciorumque poenis obligantur. |
| |
| Qui autem ita frui volunt voluptatibus, ut nulli propter eas |
| consequantur dolores, et qui suum iudicium retinent, ne voluptate |
| victi faciant id, quod sentiant non esse faciendum, ii voluptatem |
| maximam adipiscuntur praetermittenda voluptate. idem etiam dolorem |
| saepe perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in maiorem. ex quo |
| intellegitur nec intemperantiam propter se esse fugiendam |
| temperantiamque expetendam, non quia voluptates fugiat, sed quia |
| maiores consequatur. |
| |
| Eadem fortitudinis ratio reperietur. nam neque laborum perfunctio |
| neque perpessio dolorum per se ipsa allicit nec patientia nec |
| assiduitas nec vigiliae nec ea ipsa, quae laudatur, industria, ne |
| fortitudo quidem, sed ista sequimur, ut sine cura metuque vivamus |
| animumque et corpus, quantum efficere possimus, molestia liberemus. ut |
| enim mortis metu omnis quietae vitae status perturbatur, et ut |
| succumbere doloribus eosque humili animo inbecilloque ferre miserum |
| est, ob eamque debilitatem animi multi parentes, multi amicos, non |
| nulli patriam, plerique autem se ipsos penitus perdiderunt, sic |
| robustus animus et excelsus omni est liber cura et angore, cum et |
| mortem contemnit, qua qui affecti sunt in eadem causa sunt, qua ante |
| quam nati, et ad dolores ita paratus est, ut meminerit maximos morte |
| finiri, parvos multa habere intervalla requietis, mediocrium nos esse |
| dominos, ut, si tolerabiles sint, feramus, si minus, animo aequo e |
| vita, cum ea non placeat, tamquam e theatro exeamus. quibus rebus |
| intellegitur nec timiditatem ignaviamque vituperari nec fortitudinem |
| patientiamque laudari suo nomine, sed illas reici, quia dolorem |
| pariant, has optari, quia voluptatem. |
| |
| Iustitia restat, ut de omni virtute sit dictum. sed similia fere dici |
| possunt. ut enim sapientiam, temperantiam, fortitudinem copulatas esse |
| docui cum voluptate, ut ab ea nullo modo nec divelli nec distrahi |
| possint, sic de iustitia iudicandum est, quae non modo numquam nocet |
| cuiquam, sed contra semper afficit cum vi sua atque natura, quod |
| tranquillat animos, tum spe nihil earum rerum defuturum, quas natura |
| non depravata desiderat. et quem ad modum temeritas et libido et |
| ignavia semper animum excruciant et semper sollicitant turbulentaeque |
| sunt, sic inprobitas si cuius in mente consedit, hoc ipso, quod adest, |
| turbulenta est; si vero molita quippiam est, quamvis occulte fecerit, |
| numquam tamen id confidet fore semper occultum. plerumque improborum |
| facta primo suspicio insequitur, dein sermo atque fama, tum accusator, |
| tum iudex; |
| |
| Multi etiam, ut te consule, ipsi se indicaverunt. quodsi qui satis |
| sibi contra hominum conscientiam saepti esse et muniti videntur, |
| deorum tamen horrent easque ipsas sollicitudines, quibus eorum animi |
| noctesque diesque exeduntur, a diis inmortalibus supplicii causa |
| importari putant. quae autem tanta ex improbis factis ad minuendas |
| vitae molestias accessio potest fieri, quanta ad augendas, cum |
| conscientia factorum, tum poena legum odioque civium? et tamen in |
| quibusdam neque pecuniae modus est neque honoris neque imperii nec |
| libidinum nec epularum nec reliquarum cupiditatum, quas nulla praeda |
| umquam improbe parta minuit, sed potius inflammat, ut coercendi magis |
| quam dedocendi esse videantur. |
| |
| Invitat igitur vera ratio bene sanos ad iustitiam, aequitatem, fidem, |
| neque homini infanti aut inpotenti iniuste facta conducunt, qui nec |
| facile efficere possit, quod conetur, nec optinere, si effecerit, et |
| opes vel fortunae vel ingenii liberalitati magis conveniunt, qua qui |
| utuntur, benivolentiam sibi conciliant et, quod aptissimum est ad |
| quiete vivendum, caritatem, praesertim cum omnino nulla sit causa |
| peccandi. |
| |
| Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine |
| ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. nihil enim |
| desiderabile concupiscunt, plusque in ipsa iniuria detrimenti est quam |
| in iis rebus emolumenti, quae pariuntur iniuria. Itaque ne iustitiam |
| quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia |
| iucunditatis vel plurimum afferat. nam diligi et carum esse iucundum |
| est propterea, quia tutiorem vitam et voluptatem pleniorem efficit. |
| itaque non ob ea solum incommoda, quae eveniunt inprobis, fugiendam |
| inprobitatem putamus, sed multo etiam magis, quod, cuius in animo |
| versatur, numquam sinit eum respirare, numquam adquiescere. |
| |
| Quodsi ne ipsarum quidem virtutum laus, in qua maxime ceterorum |
| philosophorum exultat oratio, reperire exitum potest, nisi derigatur |
| ad voluptatem, voluptas autem est sola, quae nos vocet ad se et |
| alliciat suapte natura, non potest esse dubium, quin id sit summum |
| atque extremum bonorum omnium, beateque vivere nihil aliud sit nisi |
| cum voluptate vivere. |
| |
| Huic certae stabilique sententiae quae sint coniuncta explicabo brevi. |
| nullus in ipsis error est finibus bonorum et malorum, id est in |
| voluptate aut in dolore, sed in his rebus peccant, cum e quibus haec |
| efficiantur ignorant. animi autem voluptates et dolores nasci fatemur |
| e corporis voluptatibus et doloribus -- itaque concedo, quod modo |
| dicebas, cadere causa, si qui e nostris aliter existimant, quos quidem |
| video esse multos, sed imperitos --, quamquam autem et laetitiam nobis |
| voluptas animi et molestiam dolor afferat, eorum tamen utrumque et |
| ortum esse e corpore et ad corpus referri, nec ob eam causam non multo |
| maiores esse et voluptates et dolores animi quam corporis. nam corpore |
| nihil nisi praesens et quod adest sentire possumus, animo autem et |
| praeterita et futura. ut enim aeque doleamus animo, cum corpore |
| dolemus, fieri tamen permagna accessio potest, si aliquod aeternum et |
| infinitum impendere malum nobis opinemur. quod idem licet transferre |
| in voluptatem, ut ea maior sit, si nihil tale metuamus. |
| |
| Iam illud quidem perspicuum est, maximam animi aut voluptatem aut |
| molestiam plus aut ad beatam aut ad miseram vitam afferre momenti quam |
| eorum utrumvis, si aeque diu sit in corpore. Non placet autem detracta |
| voluptate aegritudinem statim consequi, nisi in voluptatis locum dolor |
| forte successerit, at contra gaudere nosmet omittendis doloribus, |
| etiamsi voluptas ea, quae sensum moveat, nulla successerit, eoque |
| intellegi potest quanta voluptas sit non dolere. |
| |
| Sed ut iis bonis erigimur, quae expectamus, sic laetamur iis, quae |
| recordamur. stulti autem malorum memoria torquentur, sapientes bona |
| praeterita grata recordatione renovata delectant. est autem situm in |
| nobis ut et adversa quasi perpetua oblivione obruamus et secunda |
| iucunde ac suaviter meminerimus. sed cum ea, quae praeterierunt, acri |
| animo et attento intuemur, tum fit ut aegritudo sequatur, si illa mala |
| sint, laetitia, si bona. |
| |
| O praeclaram beate vivendi et apertam et simplicem et directam viam! |
| Cum enim certe nihil homini possit melius esse quam vacare omni dolore |
| et molestia perfruique maximis et animi et corporis voluptatibus, |
| videtisne quam nihil praetermittatur quod vitam adiuvet, quo facilius |
| id, quod propositum est, summum bonum consequamur? clamat Epicurus, is |
| quem vos nimis voluptatibus esse deditum dicitis; non posse iucunde |
| vivi, nisi sapienter, honeste iusteque vivatur, nec sapienter, |
| honeste, iuste, nisi iucunde. |
| |
| Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia |
| dominorum domus; quo minus animus a se ipse dissidens secumque |
| discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest. |
| atqui pugnantibus et contrariis studiis consiliisque semper utens |
| nihil quieti videre, nihil tranquilli potest. |
| |
| Quodsi corporis gravioribus morbis vitae iucunditas impeditur, quanto |
| magis animi morbis impediri necesse est! animi autem morbi sunt |
| cupiditates inmensae et inanes divitiarum, gloriae, dominationis, |
| libidinosarum etiam voluptatum. accedunt aegritudines, molestiae, |
| maerores, qui exedunt animos conficiuntque curis hominum non |
| intellegentium nihil dolendum esse animo, quod sit a dolore corporis |
| praesenti futurove seiunctum. nec vero quisquam stultus non horum |
| morborum aliquo laborat, nemo igitur est non miser. |
| |
| Accedit etiam mors, quae quasi saxum Tantalo semper impendet, tum |
| superstitio, qua qui est imbutus quietus esse numquam potest. |
| praeterea bona praeterita non meminerunt, praesentibus non fruuntur, |
| futura modo expectant, quae quia certa esse non possunt, conficiuntur |
| et angore et metu maximeque cruciantur, cum sero sentiunt frustra se |
| aut pecuniae studuisse aut imperiis aut opibus aut gloriae. nullas |
| enim consequuntur voluptates, quarum potiendi spe inflammati multos |
| labores magnosque susceperant. |
| |
| ecce autem alii minuti et angusti aut omnia semper desperantes aut |
| malivoli, invidi, difficiles, lucifugi, maledici, monstruosi, alii |
| autem etiam amatoriis levitatibus dediti, alii petulantes, alii |
| audaces, protervi, idem intemperantes et ignavi, numquam in sententia |
| permanentes, quas ob causas in eorum vita nulla est intercapedo |
| molestiae. igitur neque stultorum quisquam beatus neque sapientium non |
| beatus. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. illi enim |
| negant esse bonum quicquam nisi nescio quam illam umbram, quod |
| appellant honestum non tam solido quam splendido nomine, virtutem |
| autem nixam hoc honesto nullam requirere voluptatem atque ad beate |
| vivendum se ipsa esse contentam. |
| |
| Sed possunt haec quadam ratione dici non modo non repugnantibus, verum |
| etiam approbantibus nobis. sic enim ab Epicuro sapiens semper beatus |
| inducitur: finitas habet cupiditates, neglegit mortem, de diis |
| inmortalibus sine ullo metu vera sentit, non dubitat, si ita melius |
| sit, migrare de vita. his rebus instructus semper est in voluptate. |
| neque enim tempus est ullum, quo non plus voluptatum habeat quam |
| dolorum. nam et praeterita grate meminit et praesentibus ita potitur, |
| ut animadvertat quanta sint ea quamque iucunda, neque pendet ex |
| futuris, sed expectat illa, fruitur praesentibus ab iisque vitiis, |
| quae paulo ante collegi, abest plurimum et, cum stultorum vitam cum |
| sua comparat, magna afficitur voluptate. dolores autem si qui |
| incurrunt, numquam vim tantam habent, ut non plus habeat sapiens, quod |
| gaudeat, quam quod angatur. |
| |
| Optime vero Epicurus, quod exiguam dixit fortunam intervenire sapienti |
| maximasque ab eo et gravissimas res consilio ipsius et ratione |
| administrari neque maiorem voluptatem ex infinito tempore aetatis |
| percipi posse, quam ex hoc percipiatur, quod videamus esse finitum. In |
| dialectica autem vestra nullam existimavit esse nec ad melius vivendum |
| nec ad commodius disserendum viam. In physicis plurimum posuit. ea |
| scientia et verborum vis et natura orationis et consequentium |
| repugnantiumve ratio potest perspici. omnium autem rerum natura |
| cognita levamur superstitione, liberamur mortis metu, non conturbamur |
| ignoratione rerum, e qua ipsa horribiles existunt saepe formidines. |
| denique etiam morati melius erimus, cum didicerimus quid natura |
| desideret. tum vero, si stabilem scientiam rerum tenebimus, servata |
| illa, quae quasi delapsa de caelo est ad cognitionem omnium, regula, |
| ad quam omnia iudicia rerum dirigentur, numquam ullius oratione victi |
| sententia desistemus. |
| |
| Nisi autem rerum natura perspecta erit, nullo modo poterimus sensuum |
| iudicia defendere. quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a |
| sensibus; qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique |
| poterit aliquid cognosci et percipi. quos qui tollunt et nihil posse |
| percipi dicunt, ii remotis sensibus ne id ipsum quidem expedire |
| possunt, quod disserunt. praeterea sublata cognitione et scientia |
| tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. sic e |
| physicis et fortitudo sumitur contra mortis timorem et constantia |
| contra metum religionis et sedatio animi omnium rerum occultarum |
| ignoratione sublata et moderatio natura cupiditatum generibusque earum |
| explicatis, et, ut modo docui, cognitionis regula et iudicio ab eadem |
| illa constituto veri a falso distinctio traditur. |
| |
| Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, |
| quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. de |
| qua Epicurus quidem ita dicit, omnium rerum, quas ad beate vivendum |
| sapientia comparaverit, nihil esse maius amicitia, nihil uberius, |
| nihil iucundius. nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et |
| factis et moribus comprobavit. quod quam magnum sit fictae veterum |
| fabulae declarant, in quibus tam multis tamque variis ab ultima |
| antiquitate repetitis tria vix amicorum paria reperiuntur, ut ad |
| Orestem pervenias profectus a Theseo. at vero Epicurus una in domo, et |
| ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris conspiratione |
| consentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab |
| Epicureis. sed ad rem redeamus; de hominibus dici non necesse est. |
| |
| Tribus igitur modis video esse a nostris de amicitia disputatum. alii |
| cum eas voluptates, quae ad amicos pertinerent, negarent esse per se |
| ipsas tam expetendas, quam nostras expeteremus, quo loco videtur |
| quibusdam stabilitas amicitiae vacillare, tuentur tamen eum locum |
| seque facile, ut mihi videtur, expediunt. ut enim virtutes, de quibus |
| ante dictum est, sic amicitiam negant posse a voluptate discedere. nam |
| cum solitudo et vita sine amicis insidiarum et metus plena sit, ratio |
| ipsa monet amicitias comparare, quibus partis confirmatur animus et a |
| spe pariendarum voluptatum seiungi non potest. |
| |
| Atque ut odia, invidiae, despicationes adversantur voluptatibus, sic |
| amicitiae non modo fautrices fidelissimae, sed etiam effectrices sunt |
| voluptatum tam amicis quam sibi, quibus non solum praesentibus |
| fruuntur, sed etiam spe eriguntur consequentis ac posteri temporis. |
| quod quia nullo modo sine amicitia firmam et perpetuam iucunditatem |
| vitae tenere possumus neque vero ipsam amicitiam tueri, nisi aeque |
| amicos et nosmet ipsos diligamus, idcirco et hoc ipsum efficitur in |
| amicitia, et amicitia cum voluptate conectitur. nam et laetamur |
| amicorum laetitia aeque atque nostra et pariter dolemus angoribus. |
| |
| Quocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se |
| ipsum, quosque labores propter suam voluptatem susciperet, eosdem |
| suscipiet propter amici voluptatem. quaeque de virtutibus dicta sunt, |
| quem ad modum eae semper voluptatibus inhaererent, eadem de amicitia |
| dicenda sunt. praeclare enim Epicurus his paene verbis: 'Eadem', |
| inquit, 'scientia confirmavit animum, ne quod aut sempiternum aut |
| diuturnum timeret malum, quae perspexit in hoc ipso vitae spatio |
| amicitiae praesidium esse firmissimum.' |
| |
| Sunt autem quidam Epicurei timidiores paulo contra vestra convicia, |
| sed tamen satis acuti, qui verentur ne, si amicitiam propter nostram |
| voluptatem expetendam putemus, tota amicitia quasi claudicare |
| videatur. itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum |
| instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; cum autem usus |
| progrediens familiaritatem effecerit, tum amorem efflorescere tantum, |
| ut, etiamsi nulla sit utilitas ex amicitia, tamen ipsi amici propter |
| se ipsos amentur. etenim si loca, si fana, si urbes, si gymnasia, si |
| campum, si canes, si equos, si ludicra exercendi aut venandi |
| consuetudine adamare solemus, quanto id in hominum consuetudine |
| facilius fieri poterit et iustius? |
| |
| Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium, ut ne minus |
| amicos quam se ipsos diligant. quod et posse fieri intellegimus et |
| saepe etiam videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum |
| reperiri posse, quod coniunctione tali sit aptius. Quibus ex omnibus |
| iudicari potest non modo non impediri rationem amicitiae, si summum |
| bonum in voluptate ponatur, sed sine hoc institutionem omnino |
| amicitiae non posse reperiri. |
| |
| Quapropter si ea, quae dixi, sole ipso illustriora et clariora sunt, |
| si omnia dixi hausta e fonte naturae, si tota oratio nostra omnem sibi |
| fidem sensibus confirmat, id est incorruptis atque integris testibus, |
| si infantes pueri, mutae etiam bestiae paene loquuntur magistra ac |
| duce natura nihil esse prosperum nisi voluptatem, nihil asperum nisi |
| dolorem, de quibus neque depravate iudicant neque corrupte, nonne ei |
| maximam gratiam habere debemus, qui hac exaudita quasi voce naturae |
| sic eam firme graviterque comprehenderit, ut omnes bene sanos in viam |
| placatae, tranquillae, quietae, beatae vitae deduceret? Qui quod tibi |
| parum videtur eruditus, ea causa est, quod nullam eruditionem esse |
| duxit, nisi quae beatae vitae disciplinam iuvaret. |
| |
| An ille tempus aut in poetis evolvendis, ut ego et Triarius te |
| hortatore facimus, consumeret, in quibus nulla solida utilitas |
| omnisque puerilis est delectatio, aut se, ut Plato, in musicis, |
| geometria, numeris, astris contereret, quae et a falsis initiis |
| profecta vera esse non possunt et, si essent vera, nihil afferrent, |
| quo iucundius, id est quo melius viveremus, eas ergo artes |
| persequeretur, vivendi artem tantam tamque et operosam et perinde |
| fructuosam relinqueret? non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, |
| qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad |
| senectutem esse discenda. |
| |
| Quae cum dixisset, Explicavi, inquit, sententiam meam, et eo quidem |
| consilio, tuum iudicium ut cognoscerem, quoniam mihi ea facultas, ut |
| id meo arbitratu facerem, ante hoc tempus numquam est data. |